"KADINLAR SALTANATI"

"KADINLAR SALTANATI" 

(1520-1715) = 195 yıl

                                                               Prof. Dr. Recep MESUT

       Bağımsız Osmanlı Devleti 623 yıl sürmüştü. Mutlak erkek veraset sisteminde kadınların (analar, eşler, kızlar) iktidar yetkisi yoktu. Onlar hanedanın devamı için varis olabilecek erkek çocuk doğurmak ve büyütmekle yükümlü idiler. Harem'e kapatılmış dört resmi eş ve sayısı sınırlanmamış cariyeden hükümdarın cinsel arzularını karşılamaları ve çocuk doğurmaları bekleniyordu. Bunlar "genç, güzel ve bakire" olmalıydı. Şehvetli sevişemeyen ve erkek çocuk doğuramayanlar unutulup kalıyor ve hayatlarının sonuna kadar Harem'de kapalı ömür tüketiyorlardı. Her hükümdar değişikliğinde eşleri ve cariyeleri Eski Saraylara gönderiliyordu. Sultan kızları, yaşına bakılmaksızın, haraç mezat vezirlere ve paşalara "eş" olarak veriliyor, fakat padişahla yatmış olan her kadın "kaydı hayat şartıyla" dul sayılıyor ve bir daha erkek yüzü göremiyordu. Bu yasağın cezası ölümdü.

       Fakat Osmanlı tarihinin ortalarında, 1520 ilâ 1715 yılları arasında, yaklaşık 200 yıl, Harem'deki kadınlar devletin yönetiminde aktif rol üstlendiler ve tarihe isimlerini yazdırdılar. Bazıları müspet derecede hayır işleriyle iştigal ettiler, bazıları da ihtiras, entrika ve rüşvet sayesinde var olan Osmanlı düzenini yozlaştırdılar. Nitekim onların etkili oldukları yıllarda "Duraklama Devri" yaşandı ve "Gerileme Devri" başladı. Bu kadınların bir kısmı içgüdüsel olarak oğullarını "kardeş katliamlarından" kurtarmak ve tahta oturtmak için hilelere ve cinayetlere başvurdular (1500'lü yıllar). Diğerleri, reşit olmadan tahta oturtulan veya kıt-zekâlı olan oğullarına "saltanat naibesi" oldular (1600'lü yıllar).

       Popüler tarih yazarımız Ahmet Refik Altınay'ın "Kadınlar Saltanatı" (1916) kitabından alıntı yapan tarihçilerimiz de bu tabiri benimsediler. Fakat sadece menfi yönlerini ele alarak [122 yıllık süreci, 1534 ilâ 1656 arası] erkek sultanları aklamaya çalıştılar.

Gerçekten "Kadınlar Saltanatı" yıllarını başlatan bizzat Muhteşem Süleyman'ın kendisidir. 1520'de tahta çıkınca, ilk defa bir padişah anasına "Valide Sultan" unvanı verdi ve Harem'deki düzeni ona emanet etti. Bu süreçte rol oynayanlar:

 

1)      Padişah anaları: VALİDE SULTANLAR

 

AYŞE HAFSA SULTAN (1520-1534 arası) = 14 yıl. Haseki Sultanlık yapmadan sadece "Valide Sultan" olarak 14 yıl Harem'i yönetti, siyasete karışmadı ve Hürrem’in nüfuz kazanmasını önledi.

 

2)      Padişah eşleri: HASEKİ SULTANLAR

 

HÜRREM SULTAN (1534-1558 arası) = 24 yıl. Kendi oğullarını tahta geçirebilmek için eşinin zaaflarını sinsi hilelerle kullandı, fakat 54 yaşında (eşinden 8 yıl önce) vefat edince Valide Sultan olamadı.

HÜMAŞAH SULTAN (Aralık 1647- Ağustos 1648 arası) = 8 ay aktif Haseki olabilmiştir. Sultan İbrahim'in son hasekisi ve tek nikâhlı karısı. Gürcü kökenli olup, telli duvaklı gelin oldu ("Telli Haseki") ve Valide Kösem Sultan"a başkaldırdı. 8 ay sonra eşi tahttan indirildi ve boğduruldu. Hümaşah Sultan Eski Saray'da 1672 yılına kadar yaşadı ve 38 yaşında vefat etti.

 

 

3)      Padişah kızları: HANIM SULTANLAR

 

Bunlar analarıyla işbirliği yaparak Devletin imkânlarını sömürdüler ve yetersiz kişileri görev başına getirttiler.

 

MİHRİMAH SULTAN (1539-1578): Kanuni Sultan Süleyman'ın ve Hürrem Sultan’ın kızı ve Sadrazam Rüstem Paşa'nın eşi. Annesinin ölümünden sonra babası, kardeşi 2. Selim ve yeğeni 3. Murat dönemlerinde etkili oldu.

ESMEHAN SULTAN (1566-1585): Babası 2. Selim ve kardeşi 3. Murat döneminde etkili oldu. 15 yıl sadrazamlık yapan Sokullu Mehmet Paşa'nın eşidir.

 

4)      Padişah eşi ve padişah anası: HASEKİ ve VALİDE SULTANLAR.

 

Bunlar çok başarılı olup, eşleri iktidarda iken çıkar ilişkileri kurdular, kendi oğullarını tahta oturttular ve nüfuzlarını artırdılar.

 

NURBANU SULTAN (1566-1583 arası) = 17 yıl. 2. Selim'in eşi ve 3. Murad'ın validesi olarak 17 yıl etkili oldu.

HANDAN SULTAN (1603-1605 arası) = 2 yıl. 3.Mehmed'in eşi ve 1. Ahmed'in validesi. Haseki yıllarında kayınvalidesi Safiye Sultan'ın gölgesinde kaldı, ancak oğlu 14 yaşında padişah olunca Safiye'yi Eski Saray'a sürdü ve oğluna vasilik yaptı. Fakat bu sadece 2 yıl sürdü, çünkü genç yaşta (30 civarında) vefat etti.

HALİME SULTAN (1617-18 ve 1622-23 arası) = 1 yıl 7 ay. Sultan 3. Mehmed'in eşi ve 1. Mustafa'nın validesi. Haseki yılları Safiye Sultan'ın gölgesinde geçti. Ancak kıt-zekâlı oğlu Deli Mustafa iki kez tahta oturtulunca Valide Sultan olarak tam yetkili saltanat naibesi oldu, fakat kısa sürdü. Oğlunun ikinci kez tahttan indirilmesinden sonra Eski Saray'a sürüldü ve aynı yıl (1623) vefat etti.

HATİCE TURHAN SULTAN (1651-1683 arası) = 32 yıl. Sultan İbrahim'in ilk hasekisi ve 4. Mehmed'in validesi. 1651'de Kösem Sultan'ın öldürülmesinden sonra 5 yıl tam yetki kullandı, 1656'da devlet işlerini Sadrazam Köprülü Mehmet Paşa'ya devretti, fakat Valide Sultan olarak daha 27 yıl Harem'e hâkim oldu. Sağduyulu yaklaşımı ile "devletin rükn-ü azamı" oldu. Sultan naibesi olarak devleti yöneten son Valide Sultan'dır (1656).

EMETULLAH RABİA GÜLNUŞ SULTAN (1662-1687 ve 1695-1715 arası). Sultan Avcı Mehmed'in sevgili hasekisi (1662-1687) ve sekiz yıl Eski Saray'da kaldıktan sonra iki oğluna (2. Mustafa, 1695-1703 ve 3. Ahmet iktidarında, 1703-1715) toplam 20 yıl Valide Sultan olarak hizmet etmiş, devlet işlerine karışmamıştır. Osmanlı tarihinde son Valide Sultan'dır.

 

 

5)      Padişah babaanneleri: BÜYÜK VALİDE = VALİDE-İ KEBİR.

 

Bunlar en başarılı şekilde kişisel etkilerini eşleri, oğulları ve torunlarının iktidarları süresince yürütebilmişlerdir.

 

SAFİYE SULTAN (1574-1605arası ) = 31 yıl. Sultan 3. Murad'ın hasekisi, 3. Mehmed'in validesi ve 1. Ahmed'in büyük validesi. Son derece ihtiraslı, haris ve tamahkâr olan bu kadın önce kayınvalidesi Nurbanu ile işbirliği yaptı. Onun ölümünden sonra kendi rüşvet ağını kurdu. Yahudi asıllı Ester Kira ve oğulları ile herkesi haraca bağladı (bunlar 1. Nisan 1600'de sipahi ayaklanmasında öldürüldüler). Torunu 1. Ahmed'in döneminde kısa süre etkisini sürdürmeye çalıştıysa da, gelini Handan üstün geldi ve Eski Saray'a sürdü. Burada 69 yaşına kadar yaşadı ve 1619'da öldü.

KÖSEM MAHPEYKER SULTAN (1605-1651arası) = kesintili 46 yıl, aktif 19 yıl. Sultan 1. Ahmed'in sevgili hasekisi, iki oğlunun (4. Murat = 9 yıl; İbrahim = 7 yıl) ve torunu 4. Mehmed'in (3 yıl) babaannesi. Haseki yıllarında etkili olamamıştır, çünkü eşi 1. Ahmet devlet işlerine karıştırmamıştır. Küçük yaştaki oğullarına saltanat naibesi olmuş, hırsı ve açgözlülüğü sınır tanımamıştır. 6 yaşındaki torununa da naibelik yapmak isteyince, gelin Hatice Turhan karşı çıkmıştır. Ona suikast hazırlarken gafil avlanmış ve Harem'de öldürülen tek Valide Sultan olmuştur.

 

Padişah kızları hariç, geri kalan 11 kadının 7'si esir tüccarları tarafından Saray'a satılan veya hediye edilen köle cariyelerdir. Kafkas kökenli Mahfiruz (Abaza) ve Hümaşah (Gürcü) resmi eş olarak verilmişlerdir. Karadeniz'in kuzeyindeki topraklardan (bugün Ukrayna) Tatar akıncılar tarafından esir edilen Slav kökenli Hürrem (Rossa veya Roxalane, Lviv yakınlarındaki Rohatyn kasabasında kendisine anıt yapılmıştır) ve Hatice Turhan (kuzeydoğu Ukrayna'nın Slobodskaya bölgesinden) ilk ve son etkili kadınlardır. Akdeniz'deki Cezayir korsanlarının esir ettikleri Avrupaî kadınlar (İspanyol Yahudisi Nurbanu; Venedik'e bağlı Arnavutluk kıyılarından Safiye) ve Ege adalarından Rum asıllı (Kösem Tinos adasından; Emetullah Girit adasından) kabul edilirler. Handan Sultan'ın Bosna kökenli olduğu iddia edilmektedir. Halime Sultan'ın kökeni meçhul, Ayşe Hafsa Sultan'ın ise tartışmalıdır.

Bu kadınlar memleketlerine dönmemişler, Osmanlı Devletine ihanet etmemişler ve sonuna kadar İslam'a bağlı kalmışlar, Osmanlı hanedan mensubu olarak İstanbul'da gömülmüşlerdir. Oğulları tarafından türbeler yapılmış (Ayşe Hafsa; Hürrem), Emetullah Rabia ve Turhan Sultan'ın kendi camileri yanında türbeleri vardır. En muhteşem türbeyi Hatice Turhan Sultan yaptırmış ve oğlu (4. Mehmet), iki torunu (2. Mustafa ve 3. Ahmet) ve iki torun çocuğu (1. Mahmut; 3. Osman) aynı türbeye gömülmüşlerdir.

 

Söz konusu 200-yıllık dönemin en büyük mimari eserleri de bu kadın sultanlara aittir. Haseki Külliyesi ve Haseki Hamamı (Hürrem); Üsküdar Valide-i Atik Külliyesi (Nurbanu); Eminönü Yeni Camii ve Mısır Çarşısı (Safiye tarafından 1598'de başlatılmış ve Hatice Turhan tarafından 1665'te tamamlanmış); Üsküdar Çinili Camii (Kösem); Üsküdar Valide-i Cedid Camii (1708, Emetullah). Manisa Sultaniye Külliyesi de Ayşe Hafsa Sultan'ın eseridir.